| 4. Opis geostanowiska: | Nieczynny kamieniołom wapieni górnodewonskich na wzgórzu Kadzielnia to jeden z najbardziej charakterystycznych i popularnych obiektów na terenie Kielc. Położone w centrum miasta wyrobisko zostało zagospodarowane jako obszar o charakterze rekreacyjnym i kulturalnym. Wybudowano tutaj jeden z najpiękniejszych polskich amfiteatrów, a wnętrze, zbocza oraz towarzyszące kamieniołomowi hałdy, zagospodarowano poprzez wytyczenie szlaków spacerowych, umiejscowienie różnego rodzaju pomników oraz urządzen rekreacyjnych. W ostatnim czasie do uatrakcyjnienia Kadzielni, jako obiektu turystycznego przyczyniło się otwarcie podziemnej trasy turystycznej łączącej kilka z licznie występujących tu jaskin. Na obszarze Kadzielni ochroną w formie rezerwatu objęty jest górujący nad wyrobiskiem monolit skalny zwany „skałką geologów”. Odsłonięty na Kadzielni profil skalny daje możliwości obserwacji różnego rodzaju: obiektów struktur i procesów geologicznych.
Miąższy kompleks skalny, jaki się tu odsłania reprezentowany jest przez powstałe w ciepłym, tropikalnym morzu, jakie ok. 380 mln lat temu było obecne na tym terenie, skały. Blok kontynentalny, na którym lokowały się Góry Świętokrzyskie, wraz zalewającymi go płytkimi morzami znajdował się wówczas nieco na południe od równika. W gorącym klimacie na dnie płytkich zbiorników morskich rozwijały się kolonie koralowców, gąbek i innych organizmów, które i dzisiaj licznie występują w płytkich wodach mórz tropikalnych. Nie były to typowe rafy koralowe, ale raczej rozproszone wśród wapiennego mułu organizmy czasem występujące w formie kolonii, które po przekształceniu w lite skały tworzą struktury o owalnym (biohermy) i warstwowym (biostromy) kształcie pośród zestalonego wapiennego mułu. Taki typ skał z fauną zachowaną w pozycji naturalnej (takiej jak za życia) tworzy najstarszy kompleks skalny Kadzielni zwany wapieniami stromatoporoidowo- koralowcowymi. Najlepsze odsłonięcia tego typu skal znajdują się u podnóża „skałki geologów” – dojście ścieżką od zachodu obok skate- parku. Należy pamiętać, ze ta część Kadzielni objęta jest ochroną i w żadnym wypadku nie można tam niszczyć skał i zabierać znajdowanych skamieniałości.
Drugi typ wapieni, jakie nożna znaleźć w obrębie Kadzielni to tak zwane wapienie ziarniste. Złożone są one z pokruszonych, ułożonych w sposób nieuporządkowany, szczątków organicznych i okruchów mułu wapiennego. Z racji dużej twardości tworzą one zwięzłe monolityczne kompleksy. Ten typ skał najłatwiej zaobserwować we wschodniej ścianie kamieniołomu, przy klamrach zamocowanych w ścianie skalnej, w okolicy wyjścia z podziemnej trasy turystycznej.
Kolejny, trzeci z kompleksów skalnych, tak zwane wapienie mantikocerasowe (nazwa od skamieliny dewonskiego głowonoga - goniatyta) występują w południowej części wschodniej ściany kamieniołomu (na zapleczu amfiteatru). Dostęp tam jest ograniczony z powodu zamknięcia drogi bramką, jednak wapienie takie można odnaleźć w luźnych blokach, które odpadły z wyższych partii ściany, i leżą u jej podnóża. Są one zbudowane ze stwardniałego mułu wapiennego, pośród którego można odnaleźć niezbyt liczne skamieniałości rafowe oraz takie organizmy, które swobodnie pływały w toni dewonskiego morza. Pośród tych ostatnich najważniejsze są podobne do amonitów głowonogi, dzięki obecności których, możliwe było jeszcze w XIX wieku ustalenie górnodewonskiego wieku skał Kadzielni. Wapienie mantikocerasowe powstawały w nieco głębszym środowisku morskim niż wspomniane wcześniej wapienie stromatoporoidowo- koralowcowe i ziarniste. Kompleks tych wapieni występuje w formie stosunkowo miąższach, słabo czytelnych ławic. Charakterystyczną jego cechą jest obecność licznych stref zbrekcjowanych (pokruszonych) wapieni spojonych krystalicznym kalcytem. Wszystkie wymienione kompleksy skalne uformowane zostały w starszej części górnego dewonu w okresie, który geolodzy nazywają franem.
Kiedy z oddali spojrzymy na wschodnią ścianę Kadzielni, pierwsze, co rzuci nam się w oczy jest bardzo czytelna dwoistość kompleksu skalnego. Wyraźnie widzimy, że na masywnych słabo uławiconych skałach występujących na dole, leży inny kompleks skał o wyraźnym uławiceniu i znacznie cienszych ławicach. Obserwowana granica pozwala na wyobrażenie sobie jak wielkie znaczenie w dziejach Ziemi mają ruchy tektoniczne. Stosunkowo niewielkie wydźwignięcie mas skalnych, jakie miały miejsce po osadzeniu się dolnego (franskiego) kompleksu skalnego spowodowało wynurzenie osadzonych mas skalnych, po czym po stosunkowo krótkiej w skali geologicznej przerwie (kilka milionów lat) rozpoczął się proces osadzania wyższego kompleksu skalnego.
Wapienie i łupki górnego kompleksu także należą do górnego dewonu, ale reprezentują jego najmłodsze piętro, które geolodzy nazywają famenem. Skały tego kompleksu powstały także w tropikalnym morzu strefy równikowej, ale na znacznie większych głębokościach, niż te, które znamy z kompleksu dolnego. Dlatego mało tam skamieniałości zwierząt żyjących na dnie a dużo szczątków organizmów, które swobodnie pływały w toni wodnej i po śmierci opadały na dno. W obrębie tego kompleksu wyróżnić można dwa kompleksy skalne. W części niższej występuje cienka(1-3 m grubości) ławica ciemnych wapieni z fauną łodzików, ryb i innych swobodnie pływających organizmów. W ścianie kamieniołomu wapienie te występują tam gdzie posadowiono monument „tablic mojżeszowych” Można je jednak obejrzeć w dużych blokach skalnych, które odpadły od ściany i leżą ok. 50 m na południe od wyjścia z podziemnej trasy turystycznej. Można tam odnaleźć szczątki głowonogów wśród nich: -goniatyty z rodzaju Cheiloceras” (stąd nazwa kompleksu „wapienie cheilocerasowe”) oraz dosyć liczne łodziki.
Najwyższą partię skalną odsłoniętą na Kadzielni stanowi kompleks cienkoławicowych łupków, margli i wapieni występujący na samej górze profilu. Jest on stosunkowo trudny do obserwacji, bo aby obejrzeć go z bliska trzeba podejść pod górną krawędź ściany wschodniej. Jest to możliwe tylko w północnej części ściany. Ponieważ w trakcie wietrzenia rozsypuje się on na drobne okruchy, trudno znaleźć większe fragmenty w gruzie u podnóża skarpy. Skały kompleksu łupkowo-marglistego, który podobnie jak wapienie cheilocerasowe reprezentuje wiek famenu (najmłodszego dewonu), powstały w strefie otwartego morza. To bardzo popularna formacja skalna Gór Świętokrzyskich. Większość zabudowan Kielc zlokalizowana jest na wychodniach tychże warstw skalnych. Z racji niewielkiej twardości skał tego kompleksu odsłonięcia są stosunkowo rzadkie.
Oprócz zróżnicowanych litologicznie wapieni ważnym obiektem obserwacji geologicznych na Kadzielni są liczne jaskinie, które tworzą najbogatszy w Górach Świętokrzyskich system krasowy. Jeden rzut oka na „skałkę geologów” pozwala zaobserwować otwory licznych jaskin, które powodują, że ten skalny monolit przypomina blok szwajcarskiego sera. W masywie Kadzielni udokumentowano obecność ponad 25 jaskin, a długość niektórych z nich przekracza nawet 100 m. Powstały one w efekcie działania procesów krasowych, czyli rozpuszczania skał wapiennych przez wody powierzchniowe. Zjawisko to miało kilkakrotnie miejsce w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich, zawsze wtedy, kiedy wapienne masywy znajdowały się na obszarach lądowych. W efekcie rozpuszczania powstawały różnego rodzaju pustki skalne (jaskinie, kotły, leje itp.), które częściowo wypełniane były czerwonawym iłem powstałym z nierozpuszczalnego materiału, jaki oprócz węglanu wapnia był zawarty w wapieniu. Tenże nierozpuszczalny materiał od swojej czerwonej barwy zwany „terra rosa” wypełnia wiele pustek skalnych i jest widoczny, jako wypełnienie lejów i zapadlisk. W przeciwienstwie do słynnej jaskini „Raj” w jaskiniach kadzielnianskich nie ma bogatej szaty naciekowej, ale odwiedzenie podziemnej trasy turystycznej daje możliwość zapoznania się z ciekawymi informacjami i dostarcza wspaniałych wrażen. Obserwując z daleka układ jaskin i innych form krasowych w górotworze można zaobserwować, że wiele z nich rozwija się wzdłuż wyraźnych stref tektonicznych (uskoków). Wynika to stąd, że spękania w skałach ułatwiały i nadal ułatwiają dopływ wód i rozwój procesów krasowych, |