| 4. Opis geostanowiska: | W Międzygórzu Wschodnim odsłonięte są utwory dewonu identyczne z tymi, jakie można również obejrzeć w geostanowiskach w zachodnich wyrobiskach rezerwatu Wietrznia (fig. 1, 2), czyli w kamieniołomach Wietrznia i Międzygórz. Większa część odsłoniętego profilu, wykształcona w postaci wapieni, w różnym udziale zawierających m. in. szczątki koralowców, reprezentuje tzw. "warstw z Wietrzni", należące do żywetu (dewon środkowy) i franu (dewon górny). Powstały one w płytkomorskich środowiskach szelfowych, na przedpolu strefy raf koralowcowo-stromatoporoidowych, umiejscawianej w rejonie Dymin (na południe od Kielc), a sięgającej po kielecką Kadzielnię. Należące do nich wapienie, opisane we wschodniej ścianie kamieniołomu Międzygórz Wschodni, na podstawie znalezionej fauny zostały datowane przez G. Rackiego na żywet. W północno-zachodnich ścianach wyrobiska odsłonięte są cienkoławicowe osady, należące do "formacji łupków i wapieni marglistych" famenu (późny dewon), powstałej w warunkach głębokiego szelfu. W ścianach skalnych widoczne są żyły kalcytu. Ponadto w ścianach skalnych powszechnie występują, zazwyczaj drobne, formy krasowe, często wypełnione ilastymi osadami namuliskowymi, o barwach białej i jasnoszarej, różowej, żółtej, pomarańczowej, czerwonej. Powstawały one w kolejnych etapach erozji w warunkach lądowych; w permie, miocenie i plejstocenie.
Walorami stanowiącymi o wyjątkowości Międzygórza Wschodniego są:
1. hydrotermalne żyły kalcytowe;
2. lej lub wąwóz krasowy, wypełniony namuliskiem;
3. osady dewońskiego osuwiska podmorskiego;
4. fałd przyuskokowy w utworach dewonu.
Żyły kalcytowe.
W północno-zachodnim narożniku kamieniołomu, w północnej ścianie (N50*51'16,86" / E20*38'51,21"), w ławicy wapieni o grubości około 1 m, na długości około 4 m, widoczne są białe, jasnoszare i różowe żyły kalcytowe o grubościach 2-4 cm (fig. 3). Najbardziej efektowne żyły obserwowane w Międzygórzu Wschodnim, tak jak i w całym rezerwacie "Wietrznia", przebiegają zgodnie z uławiceniem. Zabarwienie żył spowodowane jest domieszką jonów żelaza lub manganu w sieci krystalicznej kalcytu. Krystalizowały one z roztworów hydrotermalnych, o temperaturach około 250 stopni Celsjusza, które przemieszczały się w wapieniach dewońskich, w związku z waryscyjskimi ruchami górotwórczymi. Ruchy górotwórcze następowały od schyłku wczesnego karbonu po perm, a zjawiska hydrotermalne miały miejsce w permie.
Wąwóz lub lej krasowy wypełniony namuliskiem.
W zachodniej części Międzygórza Wschodniego, po wschodniej stronie alejki wiodącej do siedziby Geoparku, obserwuje się niewysokie ścianki i skarpy częściowo zarośnięte trawą. Blisko centrum wyrobiska (N50*51'14,32" / E20*38'52,27") po zboczu spełzają osady namuliska (fig. 4, 5). Są one reprezentowane przez jaskrawo czerwone iły. Miejscami można dostrzec w nich drobne warstwowanie oraz nieregularne smugi białych iłów. Iły stanowią wypełnienie formy krasowej o charakterze leja lub wąwozu, który wcina się między wapienie dewonu. Górna część namuliska i ograniczających je ścian została usunięta przez eksploatację. Również dno formy krasowej nie jest odsłonięte, lecz na podstawie widocznego fragmentu profilu, grubość namuliska można ocenić na co najmniej 3-4 m, a jego szerokość na co najmniej 10 m.
Badania paleomagnetyczne, przeprowadzone przez J. Nawrockiego, określiły wiek namuliska na około 250 mln lat. Wiąże to powstanie formy krasowej i namuliska z przełomem permu i triasu, czyli najstarszym okresem działalności krasowej odnotowanym w Górach Świętokrzyskich. Nastąpił on po wypiętrzeniu obszaru świętokrzyskiego wraz z terenem południowej Polski i południowo-zachodniej Europy, podczas waryscyjskich (hercyńskich) ruchów górotwórczych, trwających od schyłku wczesnego karbonu po perm. Ówczesne procesy krasowe rozwijały się w warunkach zwrotnikowych, często półpustynnych, przy intensywnej erozji powierzchniowej. Materiałem dla osadów namuliskowych były powierzchniowe pokrywy wietrzeniowe typu "terra rossa". Efektem wietrzenia w gorącym klimacie jest m. in. czerwona barwa osadów namuliskowych, pochodząca od znacznej zawartości związków żelaza.
Procesy krasowe oraz tworzenie czerwonych osadów namuliskowych powtórzyło się na niemniejszą skalę w ciepłym wilgotnym klimacie miocenu, po wypiętrzeniu obszaru świętokrzyskiego przez alpejskie ruchy górotwórcze, kiedy rzeźbieniu podlegały współczesne nam Góry Świętokrzyskie.
Osady osuwiska podmorskiego.
W ściankach wschodniej części wyrobiska odsłonięte są uławicone utwory "warstw z Wietrzni", należące do żywetu i prawdopodobnie do franu. W północno-wschodnim narożniku kamieniołomu (N50*51'15,88" / E20*38"59,56"), na długości paru metrów, widoczne są warstwy zaburzone osuwiskiem podmorskim (fig. 6). Tworzący je jeszcze półplastyczny osad, przed ostateczną konsolidacją, został przemieszczony po nachylonym podmorskim zboczu. Towarzyszyło temu rozkawałkowanie ławic wapiennych i ponowne sklejenie ich chaotycznie rozmieszczonych, wydłużonych fragmentów o rozmiarach kilku-kilkunastu centymetrów.
Fałd przyuskokowy.
W miejscu, gdzie alejka przekracza północną ścianę wyrobiska Międzygórza Wschodniego (N50*51"16,72" / E20*38'57,53"), wcina się ona parowem w drobnoławicowe utwory "formacji łupków i wapieni marglistych", należące do famenu. Obserwacje wschodniej ściany parowu pozwalają odtworzyć przebieg warstw skalnych, które w tym miejscu tworzą fałd, wygięty ku górze - tzw. antyklinę (fig. 7). Od strony kamieniołomu cienkoławicowe utwory kontaktują z grubszymi ławicami, stosunkowo sztywnych "warstwy z Wietrzni", należących do żywetu i franu. Strefa kontaktu tych różnowiekowych utworów jest powierzchnią uskoku zrzutowego, w którym masy skalne leżące na północy znalazły się w tzw. skrzydle zrzuconym uskoku, a leżące na południu w tzw. skrzydle wiszącym. Obserwacje poczynione wzdłuż północnych ścian kamieniołomów rezerwatu Wietrznia pokazują, że odsłonięty w parowie kontakt "formacji łupków i wapieni marglistych" oraz "warstw z Wietrzni" przebiega w strefie uskoku zrzutowo-przesuwczego (fig. 8). Jest on dostępny do obserwacji i szerzej omówiony w opisach geostanowisk "Wietrznia" i "Międzygórz". |